Ngarang Cerkak: Sawijining Apresiasi

dening: Yuliadi Soekardi

Cerkak satemene sawijing karya fiksi wangunan dumdi saka cerita kang cekak. Yen diwaca ora ngentekake wektu luwih saka sajam. Cerkak, sawijining karya sastra kang akeh dipublikasi dening media massa, kayata: majalah, koran tabloid, utawa diwacakake ing pasamuan sastra, uga ing radio-televisi ing ruang apresiasi sastra. Saiba sepine sawijng media massa mau yen ora ana cerkakke siji-sijia. Luwih-luwih media massa hiburan, rasane kok rada ngganjel yen ora ana cerkake.

Banjur kayangapa gatrane cerkak kuwi? Umume, gatrane cerkak kang kasat mata nuduhake yen cerkak mono cerita kang bener-bener cekak. Ning, apa ya kabeh cerita cekak kagolong sawijing cerkak? Durung mesthi. Akeh banget cerita cekak kang ora kalebu sawijining cerkak. Contone: fabel (cerita cekak bab sasatoan kang kebak ajaran moral) umpamane: Kancil Nyolong Timun, Bango Tuwa, lsp; parabel (cerita cekak bab ajaran agama/kitb suci) umpamane: Tantri Kamandaka; lan anekdot (cerita lucu lan aneh, sing direka-reka utawa tokoh-tokoh kang pancen ana) umpamane Abu Nawas, Nasruddin uga rubrik Apa Tumon ing PS, lsp.

Terus ciri-ciri cerkak jelentrehe piye? Kapisan: cerkak mono pancen cerita kang bener-bener cekak. Kapindo: cerkak sawijininng karya kang direka-reka (fiksi), lan dudu tuturan prastawa kang nyata-nyata kadadeyan kayadene warta (berita). Nanging prastawa kang nyata-nyata kadadeyan kayadene warta (berita). Nanging pancen bener-bener asli imajinasi (khayalan). Uga kalebu cerkak kang ditulis adhedasar saka kadedayan nyata ing sakiwa-tengene kita. Katelu : cerkak sifate tuturan utawa naratif. Cerkak dudu sawijing deskrispsi (gegambaran; wedharan), argumentasi (menehi alesan kanthi cara tartamtu; bantahbantahan; pirembugan) utawa analisis (mbukak wedharan) sawijing masalah. Cekake, cerkak dudu warta (berita); dudu cerita pangumbaran; lan dudu sketsa (gegambaran; rencana; lsp).

Cerkak monon pancen sawijing cerita utawa tuturan dudu sawijing analisis utawa argumentasi kang khayali (ora bener-bener kadadeyan), ning bisa uga kedadeyan ing ngendi wae. Kanthi ciri-ciri ing ndhuwur mau, cerita  kang relatif cekak. Lan tuturane ditulis kanthi irite tetembunan, irit paraga, lan irit kadadeyan. Mung ana siji  kadadeyan, lan siji thil kesan kanggo pamaose. Sanajan kaya mangkono, cerkak dudu arupa sawijing wanda kang manunggal, wutuh lan komplit.

Piye carane supaya bisa gawe cerkak kang wutuh lan lengkep. Cerkak umume digarap saka unsur-unsur antara liya: anane kedadeyan cerita (alur utawa plot); paraga cerita lan watake (karakter); tema cerita; swasana cerita (mood lan atmosfer cerita; cerita (setting); gegebengane pangarange (point of view); lan gaya pangarange (style). Ning amarga winatese ruangan; umum pangarang mung mentingake salah siji unsur ing cerkak garapane. Ana cerkak kang mentingake alur utawa karakter wae. Ana kang nengenake gegebengane pangarang, lsp. Senajan kaya ngono deweke or mbuwang unsur-unsur cerkak liyane. Jelase, cerkak kudu lengkap lan wutuh, ngemot unsur-unsur cerkak ing nduwur. Mung we sang pangripta munjerake cerkake ing salah sijine unsur kng nguwasani cerkake.

Dadi saka unsur 7 mau, pangripta miwiti awe ceritane. Wiwitane: 1. Pangripta nggambarake sawijing kahanan; 2. Pecahe sawijing tukar padu (masalah); 3. Kahanan tambah ndadi; 4. Kadadeyan wis tekan pucuke cerita; 5 Pangripta miwiti mecahake masalah lan aweh pungkasaning cerita.

Kanggo nggambarake parag-paraga ceritane, pangripta migunakake rong cara. Cara langsung lan cara ora langsung.Cara langsung: pangripta lngsung wae nggabarake wand lahiriahe sawijining paraga. Umpamane wujud fisike (rai, irung, mata, lsp) arane manganggo busana, perilakune, lagayene, lsp. Contone: "....Dul empit sing nggatekake ceitane Sari Panduman iku mripate katon byar-pet, ora amarga rasa bungah ananging pancen ngempet kantuk sing ora mekakat. Ewa semana sing jeneng labe tipis iku ngeciwis ora uwis-uwis." (Maryuni Purbaya, Renda-renda Benang Sutrra, PS No. 27- Juli 2000, kaca 20)

Cara Ora Langsung:  pangripta ora langsung nggambarake sacara samar para para ceritane. Nggambarake dalan pikirane lanrasaning atene; nggambarakerekasi paraga liyane; kahanan sakiwa-tengene; saengga para maos bisa ngonceki dhewe karaktere sawijing para (rajin, sopan, kurang ajar, brutal, soleh , lsp. Cara loro ing duwur mau bisa dianggo selang-seling.

Conto cara ora langsung: "Kenya iku nyoba ngeling-eling manise lelakon. wengi sing mujudake weni pepisahan tumrap wong loro iku dilakoni ing papan kono mangn panganan karemane dhewe-dhewe. Kenya iku nyoba nggoleki maneh rasa pangrasa sing tau ana kaya biyen."
"Kawit mau kok mung meneng wae swarane wong lanang iku angluh. "Limang taun daklakoni ijen ing Jerman mng dikancani rasa adhem lansonya. Tansah dak eling pepisahane awake dhewe. Socmu sing kekembeng eluh."
Kenya iku nyoba nggambarake lelakon limang taun pepisahan pancen rinasa abot. Nanging  sawise lumaku  pirang-pirang sasi, kenya iku ngarasakake owahowahan. Dheweke bnjur nyoba ngilangi rasa sepi iku kanthi nulis layang sing dhawa marang wong lanang iku ...." (Ratna Indaswari Ibrahim, Dewi Seyawai, PS No. 26-24 Juni 2000, kaca 24).
Gegebengane pangripta bisa dibage marang: gegebengane wong kapisan. Pangripta migunakake "aku" dadi paraga utama. Ana uga kang migunakake aku dadi sawijining paraga kang ora ditokohake (dudu paraga utama). Sabanjure pangripta migunakake wong katelu (dheweke, si A, si B, lsp.) dadi paraga utama. Pangripta ora kabulet langsung marang caritane. Ning pangripta meruhi meruhi pikiran lan rasa si tokoh caritane. Pangripta  bisa uga tumindak dadi tukang lapuran wae.
Mbokmenawa tulisan iki banget cekake yen disebut sawijining apresiasi pambuka ngarang cerkak. Mung sakora-orane bisa nggugah setithik minat panjenengan ngarang sawijining cerkak (carita cekak = cerpen). Muga-muga wae. Nuwun.
Dimuat di Majalah Panjebar Semangat, Surabaya, No. 39 - 23 September 2000